Ioan 11
11
Huniad Lazurus: Crist ar y ffordd i Bethania.
1Ond yr oedd un yn glaf, Lazarus#11:1 Yr un ag Eleazar, Duw yw fy nghymhorth. o Bethania, o bentref Mair a Martha ei chwaer. 2A Mair#11:2 Yr oedd Mair o Bethania, Mair Magdalen, a'r hon oedd ‘Bechadures’ (Luc 7) yn bersonau gwahanol. oedd yr hon a eneiniodd#11:2 Defnyddir tri gair yn y T. N. am eneinio, murizo (yn Marc 14:8, yn unig), chriô, ac aleiphô. Defnyddir chriô am y Tâd yn eneinio y Mab, neu am eneiniad yr Yspryd Glân; aleiphô am eneinio yn llythyrenol (Mat 6:17; Marc 6:3; Luc 7:38; Iago 5:14). yr Arglwydd âg enaint#11:2 Muron, gwlybwr yn gyfansoddedig o wahanol sylweddau gwerthfawr a phersawrus, yn debyg i fygarogl neu berwynt (perfume). persawrus, ac a sychodd ei draed ef â'i gwallt, yr hon yr oedd ei brawd Lazarus yn glaf. 3Am hyny y chwiorydd a ddanfonasant ato ef, gan ddywedyd, Arglwydd, wele, y mae yr hwn sydd hoff genyt ti yn glaf#11:3 Nid ydynt yn dywedyd ‘Tyred.’ Barnant fod rhoddi gwybod y ffaith yn ddigon. Y mae Crist yn cyflawnu ei wyrth olaf, fel y blaenaf, yn y cylch teuluaidd; ac yma, fel yno, y mae yn ymddangos ar y cyntaf fel yn gwrthod.. 4A'r Iesu, pan glybu, a ddywedodd, Nid yw y clefyd hwn i farwolaeth, ond er#11:4 Llyth.: ar ran. gogoniant Duw, fel y gogonedder Mab Duw trwyddo. 5A'r Iesu oedd yn caru#11:5 phileô yn ad 4, agapaô yma. Am y gwahaniaeth, gweler 21:15–17; ond gellir sylwi fod phileô [philos, cyfaill] yn golygu gwres teimlad, megys cariad mam, chwaer, cyfaill, &c. Dynoda agapaô gariad pur yn cyfodi o farn ddiduedd a goleuedig, ac felly o barch at, ac edmygedd o'r gwrthrych fel un rhagorol. Y mae yr olaf felly yn uwch, yn burach, ac yn fwy arosol na'r blaenaf, a defnyddir ef am Gariad Duw a Christ. Martha, a'i chwaer, a Lazarus. 6Pan glybu efe gan hyny ei fod ef yn glaf, y pryd hwnw yn wir efe a arosodd yn y lle yr oedd ddau ddiwrnod. 7Yna wedi hyny y mae efe yn dywedyd wrth y Dysgyblion, Awn i Judea#11:7 i Judea, nid Bethania. Ni ddychwelodd efe er mwyn adgyfodi Lazarus, ond er mwyn cyflawnu ewyllys ei Dâd, a marw ar y Groes. drachefn. 8Y mae y Dysgyblion yn dywedyd wrtho, Rabbi, yr awrhon yr oedd yr Iuddewon yn ceisio dy labyddio di, ac a wyt ti yn myned yn ol yno drachefn#11:8 Neu. ac eto yr wyt ti yn myned yn ol yno drachefn!? 9Yr Iesu a atebodd, Onid oes deuddeg awr yn#11:9 Llyth.: o'r dydd. y dydd? Os rhodia neb yn y dydd, ni thramgwydda#11:9 proskoptô, taro yn erbyn, yna, tramgwyddo., am ei fod yn gweled goleuni y byd hwn. 10Ond os rhodia neb yn y nos, efe a dramgwydda, am nad yw y goleuni ynddo#11:10 ynddi hi [y nos] D. ef. 11Y pethau hyn a lefarodd efe: ac wedi hyn y mae efe yn dywedyd wrthynt, Y mae ein cyfaill Lazarus wedi huno#11:11 koimaô, rhoddi cwsg, tawelu: yn y goddefol, syrthio i gwsg, huno, koimêtêrion (S. cemetery) gorphwys‐fan, hûn‐fan. Y mae ffugyr y pagan wedi ei throi yn ffaith gan Gristionogaeth. Enw i guddio natur marwolaeth oedd hûn i'r pagan: esboniad ar ei natur yw hûn yn y T. N.: ond yr wyf fi yn myned i'w ddihuno#11:11 Yma yn unig yn y T. N. Gweler Act 16:27. ef. 12Dywedodd gan hyny y Dysgyblion wrtho, Arglwydd, Os yw ef yn huno#11:12 Llyth.; wedi huno, wedi syrthio i gwsg., efe a adferir#11:12 Llyth.: efe a achubir.. 13Ond yr oedd yr Iesu wedi llefaru am ei farwolaeth ef: ond hwy a dybiasant ei fod ef yn dywedyd am hûn cwsg. 14Yna y dywedodd yr Iesu wrthynt yn eglur#11:14 parrhêsia, mewn ymadrodd eglur a chyflawn, heb alleg, na chymhariaeth, na ffygur., Bu farw#11:14 Bu farw, ond y mae yn cysgu. Lazarus. 15Ac y mae yn llawen genyf, er eich mwyn chwi, fel y credoch, nad oeddwn i yno: ond awn ato ef#11:15 fel at berson byw. Nid yw Angeu wedi tori y berthynas.. 16Gan hyny Thomas, yr hwn a elwir Didymus#11:16 Groeg: didumos; Hebraeg tom, thom [Cymharer Tom, Thomas], gefell. Yr oedd ef yn un o efelliaid, efallai mai Matthew oedd y llall. Enwir hwy yn fynych gyd â'u gilydd. Yr oedd meddwl Thomas hefyd yn efellaidd: weithiau yr oedd yn anghredadyn llwfr; ar brydiau eraill yr oedd ei ffydd yn aruchel, 14:5; 20:5, &c., a ddywedodd wrth ei gyd‐ddysgyblion, Awn ninau hefyd, fel y byddom feirw gyd âg ef#11:16 sef gyd â'r Iesu, ac nid Lazarus. Gweler 8. Yr oedd cariad Thomas yn gryf, ond ei ffydd yn wan..
Cyrhaedd Bethania: yr amgylchiadau yno.
17Yr Iesu gan hyny wedi dyfod, a'i cafodd ef wedi bod weithian bedwar diwrnod yn y bedd. 18Yn awr yr oedd Bethania yn agos i Jerusalem, ynghylch pymtheg ystâd#11:18 yn agos i ddwy filltir. oddi wrthi. 19A llawer o blith yr Iuddewon oeddynt wedi dyfod at Martha#11:19 y gwragedd gyd â Martha a Mair A Δ Ti. Testyn א B C L Brnd. ond Ti. a Mair, i'w cysuro am eu brawd. 20Martha gan hyny, cyn gynted ag y clybu, Y mae yr Iesu yn dyfod, a aeth i'w gyfarfod ef: ond Mair a eisteddodd yn y tŷ. 21Dywedodd Martha gan hyny wrth yr Iesu, Arglwydd, Pe buasit ti yma, ni buasai farw fy mrawd. 22Ac yr awrhon mi a wn, pa bethau bynag a ofynit#11:22 aiteô, gofyn, pan y gofyna yr israddol oddiwrth yr uwchraddol, megys dyn oddiwrth Dduw. Defnyddir erotaô gan un sydd yn gydradd âg arall, a hwn yw y gair a ddefnyddir gan Grist pan y ceisia unrhyw beth gan ei Dâd; ond nid yw Martha eto wedi amgyffred mawredd ei Berson, ac felly defnyddia y blaenaf. ti gan Dduw, y dyry Duw i ti. 23Y mae yr Iesu yn dywedyd wrthi, Adgyfodir dy frawd. 24Y mae Martha yn dywedyd wrtho, Myfi a wn yr adgyfodir ef yn yr Adgyfodiad yn y Dydd Diweddaf. 25Dywedodd yr Iesu wrthi,
MYFI YW YR ADGYFODIAD A'R BYWYD:
yr hwn sydd yn credu ynof fi, er iddo farw, efe a fydd byw. 26A phwy bynag sydd yn fyw ac yn credu ynof fi, ni bydd marw o gwbl yn dragywydd. A wyt ti yn credu hyn#11:26 “Ai hon yw dy grediniaeth”? [touto].? 27Dywed hithau wrtho, Ydwyf#11:27 Llyth.: Ie., Arglwydd: yr wyf fi wedi#11:27 Felly y prif‐law‐ysgrifau. credu mai ti yw y Crist, Mab Duw, Yr Hwn#11:27 Un o enwau neu deitlau Crist. sydd yn Dyfod i'r Byd. 28Ac wedi iddi ddywedyd hyn, hi a aeth ymaith, ac a alwodd ei chwaer Mair, ac a ddywedodd yn ddirgel#11:28 Nid, hi a alwodd yn ddirgel. Y mae lathra yn sefyll o flaen y ferf sydd yn dal cysylltiad â hi (Mat 1:19; 2:7; Act 16:37). Darlleniad D yw, yn ddystaw., Y mae yr Athraw yma, ac y mae yn dy alw di. 29A hithau cyn gynted ag y clybu, a gododd yn ebrwydd, ac a ddaeth#11:29 Llyth.: ac yr oedd yn dyfod; ac a gychwynodd i ddyfod yw grym yr anmherffaith. ato ef. 30(Yn awr, nid oedd yr Iesu hyd yn hyn wedi dyfod i'r pentref, ond yr oedd eto#11:30 eto א B C X Brnd.; gad. A D. yn y lle y cyfarfuasai Martha âg ef). 31Yr Iuddewon gan hyny, y rhai oedd gyd a hi yn y tŷ, ac yn ei chysuro hi, wedi gweled Mair yn codi yn ebrwydd ac yn myned allan, a'i canlynasant hi, gan#11:31 gan dybied [doxantes] א B C D Brnd. gan ddywedyd A. dybied ei bod yn myned at y bedd, i alaru#11:31 Golyga klaiô, galaru, galarnadu, yn enwedig fel y gwnelai gwragedd yn y Dwyrain, gan ddolefain, cwynfan, a churo eu bronau, gan ddadgan eu gofid, &c. Felly defnyddir y gair yn benaf am fenywod, y rhai a roddant ‘ffordd’ i'w teimladau (Mair Magdalen, 20:11, 13; Rahel, Mat 2:18; y Weddw o Nain, Luc 7:13). Defnyddir ef hefyd am Petr, Marc 14:72. yno. 32Gan hyny Mair, pan ddaeth i'r lle yr oedd yr Iesu, a'i weled ef, a syrthiodd wrth ei draed ef, gan ddywedyd wrtho, Arglwydd, pe buasit ti yma, ni fuasai farw fy mrawd.
Adgyfodi Lazarus.
33Yr Iesu gan hyny, pan y gwelodd hi yn galaru, a'r Iuddewon y rhai a ddaethai gyd â hi yn galaru, a gyffrôdd#11:33 Defnyddir embrimaomai bump o weithiau yn y T. N. Gweler y nodiadau ar Mat 9:30; Marc 1:43; 14:5. Cymmer rhai y geiriau fel hyn, “efe a ffromodd wrth ei yspryd,” sef wrth ei enaid dynol, yr hwn oedd naill ai yn wan neu anfoddlon i gyflawniad y wyrth, neu, ar y llaw arall, yn ei yru yn mlaen i'w chyflawnu yn gynt na phryd. Ond nid yw ‘yr yspryd’ yn golygu gwrthrych y ffromiad, neu y digllonedd a deimlodd, ond yn hytrach y cylch, ‘yn ei yspryd’. Golyga y ferf yn wreiddiol, ffroeni, (fel ceffyl, anifeiliaid rheibus, &c.), yna, bod yn llawn digllonedd. Yn y T. N. yn unig y golyga ceryddu, gorchymyn yn llym. Dywed Hesychius mai yr ystyr yw, rhoddi gorchymyn cysylltiedig â bygythion. Nid oes awdurdod o du gruddfan yma. Dengys, pa beth bynag oedd cyfeiriad y teimlad, fod yspryd y Gwaredwr wedi ei gyffroi i'w waelodion. Gwahanol farnau: (1) Efe a ataliodd neu a rwystrodd gyd âg ymdrech ffrwd ei deimlad dynol; (2) efe a lanwyd â digllonedd at ymddygiad yr Iuddewon rhagrithiol; (3) efe a deimlodd yn anfoddlawn ato ei hun, at ei deimlad drylliog, &c. (nid oes sail i'r dyb hon;) (4) yr oedd yn ddigllawn wrth angeu fel cyflog pechod, neu wrth y fath arddangosiad o allu angeu. Nid un peth, ond llawer o bethau a achosasant y cynhyrfiad hwn. Dyma wyrth benaf y Gwaredwr, ac yma y daeth agosaf at diriogaeth a gallu y Gelyn. Yr oedd pob gwyrth, nid yn arddangosiad o'i allu yn unig, ond hefyd yn dreth ar ei gydymdeimlad a'i gariad. “Mi a ganfyddais fod gallu [rhinwedd] wedi myned allan o honof fi,” Luc 8:46. Y mae yma ddyfnderoedd nas gellir eu plymio. yn aruthr yn yr yspryd, ac a gynhyrfodd#11:33 Efe a ganiataodd i'w deimlad i amlygu ei hun. Nid nwydau ond teimladau dan reolaeth ewyllys a rheswm oedd eiddo Crist; ond yma gadawa i don o ddyfnfor ei fodolaeth dori ar draeth gweledig ei ddynoliaeth. ei hun, 34ac a ddywedodd, Pa le yr ydych chwi wedi ei osod ef? Y maent yn dywedyd wrtho, Arglwydd, tyred a gwel. 35Yr Iesu a wylodd#11:35 edakrusen, a dywalltodd ddagrau, a wylodd yn ddystaw. Y mae y ferf yn wahanol i'r hon a geir yn 31, 33. Unwaith yr wylodd efe allan, yn hyglyw, (Klaiô) sef dros Jerusalem, Luc 19:41. Y mae marwolaeth naturiol cyfaill yn peri iddo golli dagrau ac wylo yn ddystaw, ond y mae marwolaeth ysprydol Jerusalem yn peri iddo i dori allan i lefain fel plentyn! Y mae yn wylo fel dyn cyn cyfodi Lazarus fel Duw, fel ar adeg arall y cysgodd cyn tawelu yr ystorm.. 36Am hyny y dywedodd yr Iuddewon, Wele fel yr oedd yn ei hoffi#11:36 phileô, caru fel cyfaill, hoffi. ef! 37A rhai o honynt a ddywedasant, Oni allasai hwn, yr hwn a agorodd lygaid y dyn dall,#11:37 [Pennod 9] beri na buasai hwn farw chwaith? 38Iesu gan hyny, gan gyffroi#11:38 Defnyddir embrimaomai bump o weithiau yn y T. N. Gweler y nodiadau ar Mat 9:30; Marc 1:43; 14:5. Cymmer rhai y geiriau fel hyn, “efe a ffromodd wrth ei yspryd,” sef wrth ei enaid dynol, yr hwn oedd naill ai yn wan neu anfoddlon i gyflawniad y wyrth, neu, ar y llaw arall, yn ei yru yn mlaen i'w chyflawnu yn gynt na phryd. Ond nid yw ‘yr yspryd’ yn golygu gwrthrych y ffromiad, neu y digllonedd a deimlodd, ond yn hytrach y cylch, ‘yn ei yspryd’. Golyga y ferf yn wreiddiol, ffroeni, (fel ceffyl, anifeiliaid rheibus, &c.), yna, bod yn llawn digllonedd. Yn y T. N. yn unig y golyga ceryddu, gorchymyn yn llym. Dywed Hesychius mai yr ystyr yw, rhoddi gorchymyn cysylltiedig â bygythion. Nid oes awdurdod o du gruddfan yma. Dengys, pa beth bynag oedd cyfeiriad y teimlad, fod yspryd y Gwaredwr wedi ei gyffroi i'w waelodion. Gwahanol farnau: (1) Efe a ataliodd neu a rwystrodd gyd âg ymdrech ffrwd ei deimlad dynol; (2) efe a lanwyd â digllonedd at ymddygiad yr Iuddewon rhagrithiol; (3) efe a deimlodd yn anfoddlawn ato ei hun, at ei deimlad drylliog, &c. (nid oes sail i'r dyb hon;) (4) yr oedd yn ddigllawn wrth angeu fel cyflog pechod, neu wrth y fath arddangosiad o allu angeu. Nid un peth, ond llawer o bethau a achosasant y cynhyrfiad hwn. Dyma wyrth benaf y Gwaredwr, ac yma y daeth agosaf at diriogaeth a gallu y Gelyn. Yr oedd pob gwyrth, nid yn arddangosiad o'i allu yn unig, ond hefyd yn dreth ar ei gydymdeimlad a'i gariad. “Mi a ganfyddais fod gallu [rhinwedd] wedi myned allan o honof fi,” Luc 8:46. Y mae yma ddyfnderoedd nas gellir eu plymio. yn aruthr drachefn ynddo ei hun, sydd yn dyfod at y bedd: ac ogof oedd, a maen a ddodasid yn ei herbyn#11:38 Neu, arni.. 39Yr Iesu a ddywed, Codwch ymaith y maen. Martha, — chwaer yr hwn oedd wedi marw#11:39 Llyth.: wedi darfod. Defnyddir teleutaô yma., — a ddywed wrtho, Arglwydd y mae efe weithian yn drewi#11:39 Yma yn unig yn y T. N.: canys y mae efe yn farw er ys pedwar diwrnod#11:39 Llyth.: canys y mae efe [yn farw] y pedwerydd [diwrnod]. Yr oedd traddodiad fod ffurf y gwyneb‐pryd yn newid ar y pedwerydd dydd, o herwydd fod llygredigaeth wedi dechreu.. 40Yr Iesu a ddywed wrthi, Oni ddywedais i ti, pe credit, y cait weled gogoniant Duw? 41Hwy gan hyny a godasant ymaith y maen#11:41 lle yr oedd y marw wedi ei osod C3; lle yr oedd A K; gad. א B C1 D L X.. A'r Iesu a gododd ei lygaid i fyny, ac a ddywedodd, O Dâd, yr wyf yn diolch i ti am wrando arnaf. 42Ac myfi a wyddwn dy fod yn fy ngwrando bob amser: eithr er mwyn y dyrfa sydd yn sefyll o amgylch y dywedais, fel y credont mai tydi a'm hanfonaist i. 43Ac wedi iddo ddywedyd hyn, efe a waeddodd â llef uchel#11:43 Llyth.; â llais mawr. Y mae ei Lef Uchel yn ragflaenydd i Udgorn Duw, gweler 5:28. Yma yn unig y defnyddir y gair am Grist., Lazarus#11:43 “Y mae efe yn galw ei ddefaid wrth eu henw” 10:3., tyred#11:43 Llyth.: Yma allan, neu, Yma! Allan! Ni ddywed gymaint a ‘Cyfod’ neu ‘Tyred’: y mae yr Adgyfodiad yn ei lais. Dyma arucheledd mewn symlrwydd, a llawer mewn ychydig. Y mae Iesu yn gallu gweithredu heb ferf! Rhai a ddywedant fod Lazarus wedi ei ddihuno cyn i Grist ddywedyd, ‘Yr wyf yn diolch i ti,’ ond nid yw hyn yn debygol. allan. 44A'r hwn oedd farw a ddaeth allan, wedi ei rwymo draed a dwylaw mewn bedd‐rwymau#11:44 Llyth.: torion, llieiniau [o frethyn, &c.]. Dynodant y rhwymau a gadwent yr amdo a'r perlysiau yn eu lle.; a'i wyneb oedd wedi ei rwymo â napcyn#11:44 Neu, tywel.. Dywed yr Iesu wrthynt, Gollyngwch ef yn rhydd, a gadêwch iddo fyned.
Cysgod y dyfodol: Proffwydoliaeth Caiaphas.
45Llawer gan hyny o'r Iuddewon, y rhai a ddaethant at Mair, ac a welsant#11:45 theaomai, syllu, sylwi yn graffus, myfyr‐dremu. yr#11:45 yr hyn B C D Brnd.; y pethau א A. hyn a wnaethai efe#11:45 yr Iesu א D; gad. A B C L X., a gredasant ynddo. 46Eithr rhai o honynt a aethant ymaith at y Phariseaid, ac a ddywedasant iddynt y pethau a wnaethai yr Iesu.
47Gan hyny yr Arch‐offeiriaid a'r Phariseaid a gynullasant Gynghor#11:47 sef y Sanhedrin. Yma yn unig yn Ioan., ac a ddywedasant, Pa beth yr ydym ni yn ei wneuthur? Canys y mae y dyn hwn yn gwneuthur arwyddion lawer. 48Os gadâwn ni ef fel hyn, pawb a gredant ynddo; a'r Rhufeiniaid a ddeuant, ac a gymmerant ymaith ein lle ni a'n cenedl hefyd#11:48 “Hwy a'n hamddifadant o'n Teml, o'n Dinas, ac o'n gwlad, ac hefyd o'r mesur o hunan‐lywodraeth sydd eto yn ein meddiant.” Dyma y peth a ddygwyddodd iddynt.. 49A rhyw un o honynt, Caiaphas#11:49 Caiaphas [efallai yr un a Cephas] oedd gyfenw, Joseph oedd ei enw. Cafodd ei osod yn y swydd gan Valerius Gratus, a'i ddiswyddo gan Vitellius, B. H. 36. Bu yn y swydd am 18 mlynedd., yr hwn oedd Arch‐offeiriad y flwyddyn#11:49 Nid fod yr Ysgrifenydd yn tybied fod y swydd yn un flynyddol, ond y mae yr ymadrodd yn gyfystyr â'r ‘flwyddyn ryfeddol hono.’ hono, a ddywedodd wrthynt, Nid ydych chwi yn gwybod dim, 50nac yn#11:50 cyfrif [logizethe] א A B D L I; ystyried [dialogizethe] X. cyfrif mai buddiol i chwi#11:50 chwi B D L X M; ni A; gad. א. farw o un dyn dros y bobl#11:50 y bobl, fel Cenedl Etholedig Duw; y genedl, fel un o genedloedd y ddaear., ac na ddyfether yr holl genedl#11:50 y bobl, fel Cenedl Etholedig Duw; y genedl, fel un o genedloedd y ddaear.. 51Hyn ni ddywedodd efe o hono ei hun; eithr ac efe yn Arch‐offeiriad y flwyddyn hono, efe a broffwydodd#11:51 Bu Proffwydoliaeth farw a marwolaeth Crist ar ei gwefusau. fod yr Iesu ar farw dros y genedl#11:51 y genedl, ac felly, dros genedloedd: nid dros y bobl, y rhai etholedig, fel y cyfryw.: 52ac nid dros y genedl yn unig, eithr fel y casglai efe i un#11:52 i un berthynas, i un undeb mawr, i un Ddinas Sanctaidd, i un Genedl Etholedig. Gweler Eph 2. pobl blant Duw, y rhai sydd wedi eu gwasgaru ar led. 53Gan hyny o'r dydd hwnw allan yr#11:53 yr ymgynghorasant א B D; y cyd‐ymgynghorasant A. ymgynghorasant fel y lladdent ef. 54Yr Iesu gan hyny ni rodia mwy yn hyf#11:54 neu mewn rhyddid: llyth.: ‘mewn ymddyddan rhydd’; yna, amlwg, agored, eofn, hyderus. yn mysg yr Iuddewon; ond efe a aeth oddi yno i'r wlad yn agos i'r Anialwch#11:54 Anialwch Judea, sef i'r gogledd‐ddwyrain o Jerusalem. Estynai rhwng y wlad fynyddig o amgylch Jerusalem hyd ddyffryn yr Iorddonen. Felly treuliodd Iesu ychydig o amser yn nechreu ac yn niwedd ei Weinidogaeth yn yr un Anialwch., i ddinas a elwir Ephraim#11:54 Yr un efallai âg Ophrah (Jos 18:23) ac Ephron (2 Cr 13:17)., ac yno yr arosodd gyd â y Dysgyblion.
Neshâd y Pasc; gwylied yr Oen.
55A Phasc yr Iuddewon oedd yn agos: a llawer a aethant i fyny i Jerusalem o'r wlad o flaen y Pasc, i buro#11:55 Gweler Lef 7:21; Num 9:10; 2 Cr 30:17; Act 21:24, 26; 24:18. eu hunain. 56Gan hyny yr oeddynt yn ceisio yr Iesu, ac yn dywedyd wrth eu gilydd, fel yr oeddynt yn sefyll yn y Deml, Beth a dybygwch chwi? Ai ni ddaw efe o gwbl i'r Wyl? 57A'r Arch‐offeiriaid a'r Phariseaid oeddynt wedi rhoddi gorchymynion#11:57 gorchymynion א B I M Tr. Ti. Al. WH.; gorchymyn A D., fel os deuai neb i wybod#11:57 ginôskô, dyfod i wybod. pa le y mae efe, y rhoddai hysbysrwydd, fel y gallent ei ddal ef.
Dewis Presennol:
Ioan 11: CTE
Uwcholeuo
Rhanna
Copi
Eisiau i'th uchafbwyntiau gael eu cadw ar draws dy holl ddyfeisiau? Cofrestra neu mewngofnoda
Cyfieithiad Newydd o'r Testament Newydd gyda Nodiadau gan Dr William Edwards. Cyhoeddwyd mewn 4 cyfrol 1894-1915.