<div class="version vid3629 iso6393kji" data-vid="3629" data-iso6393="kji">
    <div class="book bkJHN">
        <div class="chapter chINTRO1" data-usfm="JHN.INTRO1">
            <div class="imt"><span class="content">Va Kenuna Tuturi Ghinina Buka Iahi</span></div><div class="is"><span class="content">Ia Ponoena Va Fafahaka Ghinina Buka Iahi Ka Zone</span></div><div class="ip"><span class="content">Ka Nonomoho Ta Veha ta kangavi iahi Zone, manei ne va gigimai heve ne ghua Zisas ghe ne Mesaea nga, ne Tuuna nga God nia ne torai God nga, e ghua. Zone neke kangavi buka iahi mala toka ghidira ira noni haroharo ta avohina nia va hohoghonaina Zisas mu God ta ghuana, mala edi boka hioi ghu ia doli soduai.</span></div><div class="is"><span class="content">Ia Neke Kangavino Buka Iahi</span></div><div class="ip"><span class="content">Buka iahi mu neke kangavi Zone ia neke mane habuhabunao Galili ia tuunamane Zebedi. Zisas neke va kudo ghidi &#8220;Ira Tuunamane Ia Saduru&#8221; Zone nia Zemesi ia tahina mane, e ghua.</span><span class="note f"><span class="label">#</span><span class=" body"><span class="fr">1:0 </span><span class="ft">E deo ge avohi ghu heve fafahakanana mu va kudo ghidira Zisas &#8220;Ira Tuunamane Ia Saduru&#8221; ka ia ta ghua ghidi Zemesi ghe Zone. Haeba e va ngana ghidi bana nga Zemesi ghe Zone ka ira nodi riva. Maneri palu edika kusu ngangana va veha ghu, edi bobolo ghu ka ia riva. Fini Maki 3:17; 9:38; 10:35-41; Luku 9:54. </span></span></span><span class="content"> Nodi ukena maneri palu mu Salome neke toka ghinio Zisas aianihi Galili, neke auno aianimu ka ia fafata tupila ghini Zisas ka ia hekefalahata ira mane magaradi Romu. Zone mu kaike mane neke kapa leghuina Zisas taremehadira Pita ghe Zemesi, &#8220;ia mane nonofoi ta namaha ghini Zisas&#8221; dike ghua ghini ghu. Zisas neke kudoi manei ta mala kaikeuna ka ira tazoi palu mane nonomoho. Zone mu haeba neke mane foforu nga ka ia fafata leghui Zisas.</span></div><div class="is"><span class="content">Fafata Neke Kangavina</span></div><div class="ip"><span class="content">Leghuna ia vona leghuna Zisas ka malauo God fate, Zone neke meha mane babatu ka ia kiloau aianihi Zerusalemu taremehadira Pita ghe ia keha Zemesi, ia tahina mane Zisas ia keha tuudi mane Zosepu ghe Mere. Leghunana Zone neke lao aianihi Efesasi, haeba kenuna lao ka ia huari ia malau leghaha Zerusalemu ira mane magaradi Romu. Manei neke au tehi komuhuni aianihi Efesasi, haeba ka komuhu AD 66 dufu ghu ka AD 98 nia haeba aiahi lamu neke kangavina manei buka iahi, e ghua.</span><span class="note f"><span class="label">#</span><span class=" body"><span class="fr">1:0 </span><span class="ft">A.D. ta ghua iahi ka ia ngengene Lateni mu &#8220;Ano Domini&#8221; e ghua, fafahakanana mu &#8220;Ka giliona ia komuhuna ia noda Lod&#8221; e ghua. Ira leta A.D. taremehana ira nabadi ira komuhu neke kangavio leghudi leta iranimu fafahakanana ira nabadi komuhu leghuna ia urahana Zisas, e ghua. Taghe A.D. 66 ta ghua iahi mu, 66 komuhu leghuna ia urahana Zisas, e ghua. B.C. mu &#8220;Kenuna Kraes&#8221; e ghua, fafahakanana mu kenuna ia urahana Zisas, e ghua. Ia nabadi ira komuhu neke kangavio kenuna B.C. mu, fafahakanana ira nabadi komuhu ghe neke uraha nga Zisas, e ghua. Taghe 88 B.C. ta ghua iahi mu, 88 komuhu kenuna ia urahana Zisas, e ghua. Vununa buka iahi haeba neke kangavi ka keha fafatara vari hoataina A.D. 66 dufu ghu ka 98, fafahakanana mu iahi neke nona au ma ghu ka 30 dufu ghu ka 60 komuhu ma leghuna ia lemena nia ia tetuleghuna Zisas. Tehidira ka ira noni dike finirio heve neke riva ghidira Zisas mu dike doli nga.</span></span></span><span class="content"> Ia gaumanina Romu neke va ghahei manei ka ia Ravutuna Romu dike va tutuufu ghini ghu ta au laona manei birusuna fafata tei ka ia pipiliga ka ia ghizunana Patimosi, mala va vavahagalina vununa ka ia tuturi beana ghini manei ia Nonomoho Ta Veha. Zone neke au ma neke vuhai age mane ginitaukela ghu Tarazani, kopu ghinina Romu ka ia komuhu A.D. 98 dufu ghu ka 117. Zone neke kangavari ira lito buka ka manei nia ia Bukana Ia Va Popodolona Zisas Kraes e ghua, leghuna kangavi manei buka iahi. Kaike beku ta auna aianihi Efesasi mu, di nganaina maneri dike gilu ghinina Zone. Kaike ghu ka ira mane ta nonofoi Zone mu Polikapu neke meha kaike mane babatuno ka ia kiloau leghunana.</span></div><div class="is"><span class="content">Torai Papataidi Nganganara Ka Buka Iahi</span></div><div class="ip"><span class="content">Zone neke kangavi Nonomoho Ta Veha iahi leghuna kangavi Matiu, Maki nia Luku e ghua ira Buka Nonomoho Ta Veha ka maneri, e toraina haza ghu ka buka iranimu. Zone neke kakangava mala nai haghelerira tehi turini mala va podolina Zisas mu ia Mesaea nia ia Tuuna God ta ghuana. Ira keha buka Nonomoho Ta Veha mu edi turi ghini va gigima heve neke riva ghinina nia kaheina Zisas ka ia Babarana Galili, nga Zone mu neke turi ghini va gigima heve neke riva ghinina nia kaheina Zisas ka ia Babarana Zudia nia ka ia malau leghaha Zerusalemu e ghua. Ka giliona buka iahi mu Zone neke kangavi buka iahi ka manei leghurira ira vitu hahaima neke riva ghidiro Zisas. Zone neke kakangava ghidi ira tehi leghutau dike dufuro kenuna lao ma ia leme nia tetuleghu ka Zisas, mala va podolina ta hohoghonana, manei mu ia Tuuna God, ta ghuana. Ka giliona buka iahi, Zisas neke kaheri ira ngengene, &#8220;ARA LAMU&#8221; ta ghua iahi 23 fafata. Zone neke va gigimari vitu ghu ka ngengene &#8220;ARA LAMU&#8221; ta ghua irahi, ka ia turi ghini Zisas taghe heve ta ghuana taghonai.</span></div><div class="is"><span class="content">Ira Vitu Ngengene &#8220;ARA LAMU&#8221; Ta Ghua Ka Zisas</span></div><div class="ip"><span class="content">Ka ia fafata podolo ghini Mosese God ka ia rekahana heke ta saliga, babaolonana taghonai mu &#8220;Ara Lamu&#8221; neke ghua neke kaheina manei. Ka ia fafata kaheri haro Zisas ngengene &#8220;Ara Lamu&#8221; ta ghua irahi, ira Ziu dike avohi manei neke kahei taghonai mu neke God ta ghuana. Vununa ghini iahi dike kabai va lemei ghu kehara.</span></div><div class="ib"></div><div class="ili"><span class="content">1. &#8220;ARA LAMU ia Bereti Ta Va Mehai Ia Toraina Doli Hohoghona&#8221; (6:36, 41, 48, 51).</span></div><div class="ili"><span class="content">2. &#8220;ARA LAMU ia Fegala ka malau iahi peka&#8221; (8:12).</span></div><div class="ili"><span class="content">3. &#8220;ARA LAMU ia Makatana maladi ira sipisipi&#8221; (10:7, 9).</span></div><div class="ili"><span class="content">4. &#8220;ARA LAMU Ia Ta Veha ta hio suteri ira sipisipi.&#8221; (10:11, 14).</span></div><div class="ili"><span class="content">5. &#8220;ARA LAMU ia Tetuleghu nia ia Doli&#8221; (11:25).</span></div><div class="ili"><span class="content">6. &#8220;ARA LAMU ia Hangana, ia Hohoghona, ia Doli&#8221; (14:6).</span></div><div class="ili"><span class="content">7. &#8220;ARA LAMU ia Toraina Vununa Heke Hohoghona&#8221; (15:1, 5).</span></div><div class="is"><span class="content">Ira Vitu Hahaima nia ira Fafahakadi</span></div><div class="ili"><span class="content">1. Zisas ne fihikini ia ketuhu ka waeni (2:1-12) Zisas mu ia ghasolona ia doli.</span></div><div class="ili"><span class="content">2. Zisas ne va vehai ia tuunamane ia manefaa (4:46-54) Zisas mu e Lod kaputuri ira leghutau varihau.</span></div><div class="ili"><span class="content">3. Zisas ne va vehai ia mane ta paheku (5:1-17) Zisas mu e Lod kaputi ia Ravata Mala Maghoso.</span></div><div class="ili"><span class="content">4. E fuludi 5,000 noni neke valiharira Zisas (6:1-14) Zisas mu ia Bereti Ta Va Mehai Ia Toraina Doli.</span></div><div class="ili"><span class="content">5. Zisas ne ghaghahe ka ia kolo, va nodoina ia tapaoho (6:15-21) Zisas mu e Lod kaputi malau iahi peka.</span></div><div class="ili"><span class="content">6. Zisas ne va vehai kaike mane neto ke kivi mehao ka ia dolina (9:1-41) Zisas mu ia Fegala ka malau iahi peka.</span></div><div class="ili"><span class="content">7. Zisas ne va doli leghui Lazarusi ka ia leme (11:17-45) Zisas e mana kaputi ia leme.</span></div><div class="iot"><span class="content">Ira papataidi Tuturi Ka Giliona Buka Iahi Zone</span></div><div class="io1"><span class="content">1. Va Kenuna Pagahaina: Zisas ia Tuuna God ne meha noni 1:1-18</span></div><div class="io1"><span class="content">2. Va Paluna Pagahaina: God ne va podoli Ia Tuuna Taghonai 1:19&#8211;4:54</span></div><div class="io2"><span class="content">2.1 Zone ia ta vari seselebeana ne va podoli Zisas mu ia Kraes 1:19-34</span></div><div class="io2"><span class="content">2.2 God ne va podoli Zisas mu ia Kraes ta ghuana ka ira mane ta nonofoi Zone ia ta vari seselebeana 1:35-51</span></div><div class="io2"><span class="content">2.3 God ne va podoli ani Galili Zisas mu ia Kraes ta ghuana 2:1-12</span></div><div class="io2"><span class="content">2.4 God ne va podoli ani Zudia Zisas mu ia Kraes ta ghuana 2:13&#8211;3:36</span></div><div class="io2"><span class="content">2.5 God ne va podoli ani Samaria Zisas mu ia Kraes ta ghuana 4:1-42</span></div><div class="io2"><span class="content">2.6 God ne va podolini ani Galili Zisas mu ia Kraes ta ghuana 4:43-54</span></div><div class="io1"><span class="content">3. Va Litona Pagahaina: Ira noni di huhai ia Tuuna God 5:1&#8211;12:50</span></div><div class="io2"><span class="content">3.1 Maneri di huhai ka ia Mahai Varighara ani Zerusalemu 5:1-47</span></div><div class="io2"><span class="content">3.2 Maneri di huhai ka ia Mahai Varighara Nganaleghuna Ia *Ghahe Fuludu ani Galili 6:1-71</span></div><div class="io2"><span class="content">3.3 Maneri di huhai ka ia Mahai Varighara Nganaleghuna Ia Ghaghahe Au Ka Ira Rorofe ani Zerusalemu 7:1&#8211;10:21</span></div><div class="io2"><span class="content">3.4 Maneri di huhai ka ia Mahai Varighara Nganaleghudi ira Zuta ani Zerusalemu 10:22-42</span></div><div class="io2"><span class="content">3.5 Maneri di huhai ani Betani 11:1&#8211;12:11</span></div><div class="io2"><span class="content">3.6 Maneri di huhai ani Zerusalemu 12:12-50</span></div><div class="io1"><span class="content">4. Va Rodanana Pagahaina: Ia Tuuna God ne va tanari ira nona mane ta nonofoi 13:1&#8211;17:26</span></div><div class="io2"><span class="content">4.1 Zisas ne va tanari maneri ka ia giliona ringifota fate 13:1&#8211;14:31</span></div><div class="io2"><span class="content">4.2 Zisas ne va tanari maneri ka ia hangana ta lao ka ia Luru Hekena Getisemeni 15:1&#8211;17:26</span></div><div class="io1"><span class="content">5. Va Gahana Pagahaina: Maneri di tupila ghini ia Tuuna God ka ia hekefalahata, ghe God ne va tetu leghui manei ka ia leme 18:1&#8211;21:25</span></div><div class="io2"><span class="content">5.1 Kehara di sokei Kraes 18:1&#8211;19:16</span></div><div class="io2"><span class="content">5.2 Ira mane magara di tupila ghini Kraes ka ia hekefalahata 19:17-37</span></div><div class="io2"><span class="content">5.3 Ia giugiluna Kraes 19:38-42</span></div><div class="io2"><span class="content">5.4 Ia tetuleghu ka Kraes 20:1-10</span></div><div class="io2"><span class="content">5.5 Ira podolo ka Kraes 20:11&#8211;21:25</span></div>
        </div>
    </div>
</div>

Va Kenuna Tuturi Ghinina Buka Iahi
Ia Ponoena Va Fafahaka Ghinina Buka Iahi Ka Zone
Ka Nonomoho Ta Veha ta kangavi iahi Zone, manei ne va gigimai heve ne ghua Zisas ghe ne Mesaea nga, ne Tuuna nga God nia ne torai God nga, e ghua. Zone neke kangavi buka iahi mala toka ghidira ira noni haroharo ta avohina nia va hohoghonaina Zisas mu God ta ghuana, mala edi boka hioi ghu ia doli soduai.
Ia Neke Kangavino Buka Iahi
Buka iahi mu neke kangavi Zone ia neke mane habuhabunao Galili ia tuunamane Zebedi. Zisas neke va kudo ghidi “Ira Tuunamane Ia Saduru” Zone nia Zemesi ia tahina mane, e ghua. Nodi ukena maneri palu mu Salome neke toka ghinio Zisas aianihi Galili, neke auno aianimu ka ia fafata tupila ghini Zisas ka ia hekefalahata ira mane magaradi Romu. Zone mu kaike mane neke kapa leghuina Zisas taremehadira Pita ghe Zemesi, “ia mane nonofoi ta namaha ghini Zisas” dike ghua ghini ghu. Zisas neke kudoi manei ta mala kaikeuna ka ira tazoi palu mane nonomoho. Zone mu haeba neke mane foforu nga ka ia fafata leghui Zisas.
Fafata Neke Kangavina
Leghuna ia vona leghuna Zisas ka malauo God fate, Zone neke meha mane babatu ka ia kiloau aianihi Zerusalemu taremehadira Pita ghe ia keha Zemesi, ia tahina mane Zisas ia keha tuudi mane Zosepu ghe Mere. Leghunana Zone neke lao aianihi Efesasi, haeba kenuna lao ka ia huari ia malau leghaha Zerusalemu ira mane magaradi Romu. Manei neke au tehi komuhuni aianihi Efesasi, haeba ka komuhu AD 66 dufu ghu ka AD 98 nia haeba aiahi lamu neke kangavina manei buka iahi, e ghua. Ia gaumanina Romu neke va ghahei manei ka ia Ravutuna Romu dike va tutuufu ghini ghu ta au laona manei birusuna fafata tei ka ia pipiliga ka ia ghizunana Patimosi, mala va vavahagalina vununa ka ia tuturi beana ghini manei ia Nonomoho Ta Veha. Zone neke au ma neke vuhai age mane ginitaukela ghu Tarazani, kopu ghinina Romu ka ia komuhu A.D. 98 dufu ghu ka 117. Zone neke kangavari ira lito buka ka manei nia ia Bukana Ia Va Popodolona Zisas Kraes e ghua, leghuna kangavi manei buka iahi. Kaike beku ta auna aianihi Efesasi mu, di nganaina maneri dike gilu ghinina Zone. Kaike ghu ka ira mane ta nonofoi Zone mu Polikapu neke meha kaike mane babatuno ka ia kiloau leghunana.
Torai Papataidi Nganganara Ka Buka Iahi
Zone neke kangavi Nonomoho Ta Veha iahi leghuna kangavi Matiu, Maki nia Luku e ghua ira Buka Nonomoho Ta Veha ka maneri, e toraina haza ghu ka buka iranimu. Zone neke kakangava mala nai haghelerira tehi turini mala va podolina Zisas mu ia Mesaea nia ia Tuuna God ta ghuana. Ira keha buka Nonomoho Ta Veha mu edi turi ghini va gigima heve neke riva ghinina nia kaheina Zisas ka ia Babarana Galili, nga Zone mu neke turi ghini va gigima heve neke riva ghinina nia kaheina Zisas ka ia Babarana Zudia nia ka ia malau leghaha Zerusalemu e ghua. Ka giliona buka iahi mu Zone neke kangavi buka iahi ka manei leghurira ira vitu hahaima neke riva ghidiro Zisas. Zone neke kakangava ghidi ira tehi leghutau dike dufuro kenuna lao ma ia leme nia tetuleghu ka Zisas, mala va podolina ta hohoghonana, manei mu ia Tuuna God, ta ghuana. Ka giliona buka iahi, Zisas neke kaheri ira ngengene, “ARA LAMU” ta ghua iahi 23 fafata. Zone neke va gigimari vitu ghu ka ngengene “ARA LAMU” ta ghua irahi, ka ia turi ghini Zisas taghe heve ta ghuana taghonai.
Ira Vitu Ngengene “ARA LAMU” Ta Ghua Ka Zisas
Ka ia fafata podolo ghini Mosese God ka ia rekahana heke ta saliga, babaolonana taghonai mu “Ara Lamu” neke ghua neke kaheina manei. Ka ia fafata kaheri haro Zisas ngengene “Ara Lamu” ta ghua irahi, ira Ziu dike avohi manei neke kahei taghonai mu neke God ta ghuana. Vununa ghini iahi dike kabai va lemei ghu kehara.

1. “ARA LAMU ia Bereti Ta Va Mehai Ia Toraina Doli Hohoghona” (6:36, 41, 48, 51).
2. “ARA LAMU ia Fegala ka malau iahi peka” (8:12).
3. “ARA LAMU ia Makatana maladi ira sipisipi” (10:7, 9).
4. “ARA LAMU Ia Ta Veha ta hio suteri ira sipisipi.” (10:11, 14).
5. “ARA LAMU ia Tetuleghu nia ia Doli” (11:25).
6. “ARA LAMU ia Hangana, ia Hohoghona, ia Doli” (14:6).
7. “ARA LAMU ia Toraina Vununa Heke Hohoghona” (15:1, 5).
Ira Vitu Hahaima nia ira Fafahakadi
1. Zisas ne fihikini ia ketuhu ka waeni (2:1-12) Zisas mu ia ghasolona ia doli.
2. Zisas ne va vehai ia tuunamane ia manefaa (4:46-54) Zisas mu e Lod kaputuri ira leghutau varihau.
3. Zisas ne va vehai ia mane ta paheku (5:1-17) Zisas mu e Lod kaputi ia Ravata Mala Maghoso.
4. E fuludi 5,000 noni neke valiharira Zisas (6:1-14) Zisas mu ia Bereti Ta Va Mehai Ia Toraina Doli.
5. Zisas ne ghaghahe ka ia kolo, va nodoina ia tapaoho (6:15-21) Zisas mu e Lod kaputi malau iahi peka.
6. Zisas ne va vehai kaike mane neto ke kivi mehao ka ia dolina (9:1-41) Zisas mu ia Fegala ka malau iahi peka.
7. Zisas ne va doli leghui Lazarusi ka ia leme (11:17-45) Zisas e mana kaputi ia leme.
Ira papataidi Tuturi Ka Giliona Buka Iahi Zone
1. Va Kenuna Pagahaina: Zisas ia Tuuna God ne meha noni 1:1-18
2. Va Paluna Pagahaina: God ne va podoli Ia Tuuna Taghonai 1:19–4:54
2.1 Zone ia ta vari seselebeana ne va podoli Zisas mu ia Kraes 1:19-34
2.2 God ne va podoli Zisas mu ia Kraes ta ghuana ka ira mane ta nonofoi Zone ia ta vari seselebeana 1:35-51
2.3 God ne va podoli ani Galili Zisas mu ia Kraes ta ghuana 2:1-12
2.4 God ne va podoli ani Zudia Zisas mu ia Kraes ta ghuana 2:13–3:36
2.5 God ne va podoli ani Samaria Zisas mu ia Kraes ta ghuana 4:1-42
2.6 God ne va podolini ani Galili Zisas mu ia Kraes ta ghuana 4:43-54
3. Va Litona Pagahaina: Ira noni di huhai ia Tuuna God 5:1–12:50
3.1 Maneri di huhai ka ia Mahai Varighara ani Zerusalemu 5:1-47
3.2 Maneri di huhai ka ia Mahai Varighara Nganaleghuna Ia *Ghahe Fuludu ani Galili 6:1-71
3.3 Maneri di huhai ka ia Mahai Varighara Nganaleghuna Ia Ghaghahe Au Ka Ira Rorofe ani Zerusalemu 7:1–10:21
3.4 Maneri di huhai ka ia Mahai Varighara Nganaleghudi ira Zuta ani Zerusalemu 10:22-42
3.5 Maneri di huhai ani Betani 11:1–12:11
3.6 Maneri di huhai ani Zerusalemu 12:12-50
4. Va Rodanana Pagahaina: Ia Tuuna God ne va tanari ira nona mane ta nonofoi 13:1–17:26
4.1 Zisas ne va tanari maneri ka ia giliona ringifota fate 13:1–14:31
4.2 Zisas ne va tanari maneri ka ia hangana ta lao ka ia Luru Hekena Getisemeni 15:1–17:26
5. Va Gahana Pagahaina: Maneri di tupila ghini ia Tuuna God ka ia hekefalahata, ghe God ne va tetu leghui manei ka ia leme 18:1–21:25
5.1 Kehara di sokei Kraes 18:1–19:16
5.2 Ira mane magara di tupila ghini Kraes ka ia hekefalahata 19:17-37
5.3 Ia giugiluna Kraes 19:38-42
5.4 Ia tetuleghu ka Kraes 20:1-10
5.5 Ira podolo ka Kraes 20:11–21:25

Terera ku Zone Va Kenuna Tuturi Ghinina Buka Iahi