Kayapo - 1996 Edition (NT) Non-Drama

Ne kam ate krĩbê Kapana'ỳr tẽ. Mã 'ỳr tẽn bôx. Bôx nhym krãkamngônh nhõ bẽnjadjwỳr arỳm kuma, kubê ne krãkamngônhre krãptĩbê 100 nhõ bẽnjadjwỳr arỳm kuma, bôxkôt kuma. Kubajtem. Arỳm kuman kam 'ỳr mebêngêtte kwỳ jano. 'Ỳr mebêngêttebê idjaer kwỳ jano. Õ àpênh ne kanê tỳx ne nõ. Arỳm tyk'ỳr. Arỳm arkatin nõ. Kum õ àpênh jabêkumrẽx ja ne kubê kanên nõ nhym kam kadjy Jeju'ỳr ar ano. Ar kute kum arẽnh nhym 'ỳr tẽm ne kute kum õ àpênho mexmã ne 'ỳr ar ano.
Nhym ar mõn Jeju'ỳr bôx ne kam kum o no katon kum,
—E kum bep tãmja ne mexkumrẽx. Mrãmri dja ga 'ỳr tẽn kum õ àpênh pytà. Nãm kum me bakĩnhkumrẽx ne arỳm me bamã me babikprõnh djà nhipêx ne. Dja ga on 'ỳr tẽ, anhỹro ku'ê.
Nhym kam 'ỳr tẽ. Bit 'ỳr tẽn 'ỳr kikre têpo tẽ nhym krãkamngônh nhõ bẽnjadjwỳrja ajte kutã õbikwa kwỳ jano. Nhym ar kutã tẽn kajpan kum,
—Bẽnjadjwỳr, on dja ga akẽx ne. Krãkamngônh nhõ bẽnjadjwỳr ne ar imã, “Ar tẽn kum arẽ gê on amũ akẽx”, ane. Bar kam akutã tẽ. Nãm amã, “Ibẽnjadjwỳr kaàk, ibẽnjadjwỳr ngrirekam ne ga inhũrkwãmã adjàr ba ipijàm karõ amã ane. Ingrire, ikàtàmkam ne ba ba akutã itẽm kêt ne, amikam ipijàmkam. Dja ga tu akabẽnobit inhõ àpênho mex nhym arỳm mexkumrẽx ne. Inhõ bẽnjadjwỳr ne imã kabẽn, kute raxo ijakrenhja ne imã kabẽn ba kabẽn man kôt amijo iba. Ne kam ajte ba ibê me krãkamngônhre nhõ bẽnjadjwỳrkam ba memã ikabẽn nhym me ikabẽnkôt amijo ba. Ba me'õmã kum, ‘'Ỳr tẽ’, ane nhym arỳm 'ỳr tẽ. Ba kam ajte me'õmãdjwỳ, ‘Amrẽ tẽ’, ane nhym arỳm amrẽ tẽ. Ba inhõ àpênhmã, ‘On mỳjja kupê’, ane nhym arỳm mỳjja kupê. Kam ne ba amã, ‘Abẽnjadjwỳr djwỳnhkam dja ga akabẽnobit o mex ne’, ane.” Nãm ã krãkamngônh nhõ bẽnjadjwỳr amã ane, ane.
Nhym Jeju ar kabẽn man kam arkam no tyn djan õkre kadjwỳnhbê amim,
—E kum be nãm tu amim ikamnhĩxkumrẽx ne, ane. Ne kam me itepato kôt mõrja'ỳr akẽx ne memã kum,
—Ẽ, ba me amã arẽ. Nhỹnh ne me babê idjaer 'õ ã kute tu amim imaro anhỹr? Kati, kêtkumrẽx. Nhym be nãm tãwã, tãwã kubajtem ne gêt tu amim ikamnhĩxkumrẽx ne, ane. Nhym kam krãkamngônh nhõ bẽnjadjwỳr nhõbikwaja akubyn kikremã tẽ. Kikremã tẽn bôx ne kanên nõrja pumũ. Nhym mexkumrẽx ne, arỳm à kêt ne nhỹ. Tãm ne ja.

Nhym kam akati ngrêre nhym Jeju krĩ 'õmã tẽ. Krĩ nhidjibê Naĩmã tẽ. Nhym kôt ba djwỳnhmẽ me kàtàm krãptĩ kôt mõ. Nhym kam Jeju meo mõ. Meo mõn ĩ krĩ têpo mõ. Nãm bit krĩo rãm ne jao mõ nhym Ar kubê kra tykjao mõn o kajpa. Kikre bu'ã kẽno kô kayr jajkwa krekremã o aben kajpa. Amrẽbê me'õbê mjên tyk nhym kam kraja adjwỳnhdjwỳ kôt kubê ty. Kute amikamã kra pydjin irja ne kubê ty. Nhym me kam kẽnkre'ỳr o mõn o kajpa. Me krãptĩ ne me kẽnkre'ỳr bit o mõ, bit kute mekbê idjaer kukràdjàkôt kẽnkrekam adjàrmã. Nhym Jeju me'õ nija pumũn kam kum kaprĩ: ne kum,
—Kwãrĩk wãnh ga amỳr kêt, ane.
Ne kam 'ỳr tẽ. 'Ỳr tẽn kam 'ã nõr djàbit kupê. Nhym ar kute o mõrja, tyko mõrja, o mõr tỳx katikôt kum o dja. Nhym kum kabẽn ne kum,
—Akmere, ba amã arẽ. Ẽ, on kàjmã nhỹ, ane. Nhym ekrux ne kàjmã nhỹn kam kabẽno nhỹ. Nhym Jeju nãmã kungã. Nhym me kunĩ madjà kreti ne kum uman kam Metĩndjwỳnhmã raxmẽ mex jarẽnho kumex ne abenmã kum,
—Ota Metĩndjwỳnh kabẽn jarẽnh djwỳnh rax 'õ me bakam kato, ane.
Ne ajte,
—Metĩndjwỳnh ne arỳm õ me baja 'ỳr bôx, ane. Nhym me kam abenmã Jeju jarẽnho kumex ne amũ abenmã arẽnho prõt ne. Nhym pykabê Djudêjakam me ja kuma. Nhym amũ bu'ã pyka ja kunĩkôt me abenmã arẽn kuma.


Nhym Djuão kôt ba djwỳnhdjwỳ arỳm kuman Djuãomã arẽ. Nhym adjwỳnhdjwỳ kuma. Mekbê ijê djàkam nõr rã'ãkam ne ar kum mỳjja ja kunĩ jarẽ nhym kuma. Kuman kam amiwỳr ar ku'uw, amiwỳr kôt ba djwỳnh 'uw, ar amãnhkrut ne ar ku'uw ne arkum,
—Ẽ, ar Jeju'ỳr tẽn kum, “Djãm ga ne Metĩndjwỳnh amrẽbê me imã ajarẽ ga arỳm bôx. Nàr kon, dja ba me atemã 'õdjwỳ jabej ajkam ama”? ane. Djuão ne ã arkum anen kam ar ano. Bẽnjadjwỳr djwỳnh'ỳr ar ano. Ar kute omũnh ne tẽm ne kute Djuãomã arẽnhmã ne 'ỳr ar ano.
Nhym ar 'ỳr tẽn bôx. Bôx ne kum,
—Djuão kute ngônhmã me angjênh djwỳnh ne awỳr ar ijano ne ar imã, “Ar tẽn kum, ‘Djãm ga ne Metĩndjwỳnh amrẽbê me imã ajarẽ ga arỳm bôx? Nàr kon, dja ba me atemã 'õdjwỳ jabej ajkam ama’? ane.” Nãm ã arkum ane.
Nhym kam Jeju arek me utàro dja. Me apỹnh kanê djàrimẽ, apỹnh me tokry djàrimẽ, me karõ punu kute meo bamẽ, me no rãmẽ, me ja ne meo mexo dja. Me krãptĩ ne meo mexo dja. Djuão kôt ba djwỳnh kute omũnh ne akubyn 'ỳr tẽm ne kute kôt kum arẽnh nhym kute marmã ne arek me utàro dja. Ne kam arkum,
—Ar'ỳr tẽn Djuãomã arẽ. Ba ne ba arỳm me'ỳr bôx ne me utàro dja nhym me no rã arỳm rĩt, me te jakry arỳm mrã, me ĩ kajêkam tê arỳm kà mex, me amakkre kêt arỳm amakkre mex ne ajkam ama, nhym me tykjadjwỳ arỳm akubyn tĩn ne, nhym me me õ mỳjja kêt jamãdjwỳ kabẽn mex, kabẽn ny kàj bê arẽ. Bir be, ar aje ije meo mexkôt ipumũnhja dja gar tẽn kôt Djuãomã arẽ, ane.
Ne ajte kum,
—Me'õ kute tu amim imar ne kute õkre kadjwỳnhbê ijã amim, “Djãm tãm, nàr kon atemã”, anhỹr kêt, tãm dja kĩnhkumrẽx, ane. Nãm ã Jeju Djuão kôt ba djwỳnhjamã ane. Nhym ar kuman kam mã 'ỳr akubyn tẽ.
Ar tẽm tekrekam memã Djuão jarẽnho dja. Me krãptĩjamã arẽnho djan memã kum,
—Nã gãm me aje Djuão pumũnhmã mõ, kapôt kukritkam mõ. Mã ne kute? Me bõreja pumũ. Bõre ne kôk o wabên ari ar adjuw. Mũm wabên adjuw. Nhym pãnh wabên mũm adjuw. Ne ari ar adjuw. Djãm ã Djuão kute anhỹr? Djã nãm ã memã kabẽn jarẽnho ane? Djã nãm me jamã kabẽn 'õ jarẽ ne kam ajte me umaje amũ me jamã atemã kabẽn 'õ jarẽ? Kati, nãm tu katàt memã kabẽn jarẽnhkumrẽx ne, tu kum me uma kêt ne kabẽn pydji memã arẽnho tẽ, kabẽn tãm jarẽnho tẽ. Djã nã gãm me aje Djuão pumũnhmã 'ỳr aba nhym kubẽkà mex jangij ne o ba? Kê, me kute kubẽkà mexbit jangjênh ne kute 'ã amibẽno baja ne me bẽnjadjwỳr rax nhõ kikretikambit ar ba, ikra kêt, àpênh kêt mex ne ar ba.
Bir be, nhym mỳj ne ga me aje omũnhmã mõ? Djãm Metĩndjwỳnh kabẽn jarẽnh djwỳnh 'õ ne ga me aje omũnhmã mõ? Nà, tãm. Tãm. Ba me amã arẽ. Djuão ne Metĩndjwỳnh kabẽn jarẽnh djwỳnh kunĩ kuràm raxi. 'Ã ne amrẽbê Metĩndjwỳnh pi'ôk no'ôkkam me amã,
“Ota ba akukãm ajã ujarẽnh djwỳnh 'õ jano, kute akukãm me akre nhym me kute mar ne akutêp kute axwemã irern katàt amijo bamã.
Kute mrãmri ne me kute me bẽnjadjwỳr rũnh kutêp katàt pry jadjwỳrja pyràk”, ane.
Ba me amã arẽ. Djuão ne me kunĩ kuràm raxi. Nhỹnh ne me'õ nã tikkre kurũm kator'õ raxo kute Djuão jakrenh? Kati, bep Metĩndjwỳnh me kadjy bẽnjadjwỳr ne kute ar me utàr ne meo baja, me ja'õ ne te kàtàm mex ne kute raxo Djuão jakrenh mexi.
Nà, Djuão ne rax nhym me kunĩ Djuão kabẽn ma. Nhym me axweja, me kute bẽnjadjwỳr bajtemmã pi'ôk kaprĩo atom djwỳnhdjwỳ me kudjwa kabẽn ma. Nãm me Djuão kabẽn man õkre kadjwỳnhbê amim, “Mrãmri ne Metĩndjwỳnh katàt meo ba”, ane. Nhym Djuão arỳm ngônhmã me angij.
Nhym bep mekbê pardjêumẽ me kute Môjdjê kukràdjà mar djwỳnhmẽ, me ja ne me Metĩndjwỳnhbê amikati. Metĩndjwỳnh kute amim me'ã karõ ne me mar kêt ne ar kubê amikatio ba. Nhym Djuão kute ngônhmã me angjênhmã nhym me ate ar kubê amikatio ba.
Ije tô mỳj'ã got ba me akamingrãny jakre? Mỳj ne ga me aje uràk? Nã gãm me aje me prĩre mỳjja kam kĩnh kêt pyràk. Ga me me prĩre kikre kabem krĩn kute abeno bixaêr baja pumũ. Ar ja ne ar ar jamã kabẽn ne arkum, “Gwaj bakĩnh katio dja, gwaj babixaêro dja ne ngôtàx à'àk”, ane.
Nhym ar kum, “Waj, ar ibixaêr prãm kêtê. Ar itor prãm kêtê. Ar imã wã kĩnh kêtê.”
Nhym ajte arkum, “Gwaj bamỳr kati mãn o nhỹ.”
Nhym ar, “Kê, wajre. Ar imã kĩnh kêtê. Ar imỳr prãm kêtê.” Djuão kute ngônhmã me angjênh djwỳnh ne me awỳr bôx. Nãm amijajbu:n kute uba kangôo kõm kêt ne ar ba, ga me amã kĩnh kêt ne kam we, “Nãm ajbã. Me karõ punun ar o ba nhym ajbã”, ane.
Be, nã gãm me aje me prĩre pyràk ne amã ja kĩnh kêt ne ajte amã jadjwỳ kĩnh kêt ne. Nhym bep ba ne ba mrãmri gêt amijo inhĩ ne me awỳr bôx ne me akam idjàkur iban kôt ikõm iba ga me kam amã ikĩnh kêt ne we ijã, “Kê, tãwã ne kum prãmti, kum uba kangô djànhti.” Ne we ajte ijã, “Me kute bẽnjadjwỳr bajtemmã pi'ôk kaprĩo atom djwỳnhmẽ me axweobit ne õbikwa”, anhỹr ar o aba.
Djãm Metĩndjwỳnh jamak punu got? Axwe amak mex ne prĩne kute amikukãm mỳjja kunĩ mar ne Djuão kute amijajbur ne ar bamã ano. Ne ajte amikukãm umarkam badjwỳ ijano. Ije amijajbur kêtmã ijano. Nhym kôt me amak mex, me amikukãm umar, ar ipumũn kam õkre kadjwỳnhbê amim, “Mrãmri ne Metĩndjwỳnh mexkumrẽx ne amẽ ar ano”, ane. Nãm ã Jeju memã ane. Tãm ne ja.

Nhym kam mekbê pardjêu'õ nhidjibê Ximão ne Jejumã kum,
—Amrẽ tẽn ikutã anhõ kwỳ krẽ, ane.
Nhym kam kutã õ kwỳ krẽnmã tẽn bôx ne nhỹ. Nhym me abenmã arẽ. Nhym me'õ nire arỳm kuma. Me'õ nija ne axwe ne krĩ tãmkam arĩk ar ban kam Jeju tẽm ne mekbê pardjêu'õ nhũrkwãkam õ kwỳ krẽno ỹrkôt arỳm kuma. Arỳm kuman kam 'ỳr tẽ. Nãm ngônh mexte, kẽn jakareo ngônhkam me kudjỳ djào ipun kubyn 'ỳr o tẽn o bôx. O bôx ne burũm ibôn mỳro nhỹ. Parbê mỳro nhỹ nhym no kangô prĩne Jeju par kumrã. Par kumrã nhym kam ta amikĩo par ngrà. Kum Jeju kĩnhkam 'ỳr tẽn bôx ne omũn kam amikam pijàm ne kam muw ne prĩne no kangôo par kumrãn kam amikĩo par ngrà. Ne kam par kaô. Kum abêkam par kaôn kam me kudjỳ djào par kudjỳ. Nhym mekbê pardjêu'õ kutã Jeju õ kwỳ krẽno ỹrja arỳm omũ. Arỳm omũn kam õkre kadjwỳnhbê amim,
—Be, Jeju kute mar kêt. Bep Metĩndjwỳnh kabẽn jarẽnh djwỳnhkumrẽx ne ren arỳm kuma. Mỳj me'õ niwã ma, arĩk ar baja ren arỳm kôt kuma, me'õ axwe kute kupênhkôt ren arỳm kuma. Ren kuman ren aminêje ano. Bep kati kute mar kêt. Kute Metĩndjwỳnh kabẽn jarẽnh mar kêt, kàtàm.
Nãm ã õkre kadjwỳnhbê amim ane. Nãm ã ane nhym Jeju arỳm kuman kam kum,
—Ximão ba amã ikabẽn jarẽ, ane.
Nhym,
—Ã, bẽnjadjwỳr, aj rã'ã, ane.
Nhym kum,
—Ẽ, me'õ ne ar amãnhkrutjamã pi'ôk kaprĩre ngã. Nãm jamã pi'ôk kaprĩ ngrireo 50 ne kungã. Ne ajte jamãdjwỳ pi'ôk kaprĩ raxo 500 ne kungã. Nhym ar ja amẽ te akubyn kute kum o pãnhmã. Te o ane nhym kam kute arkum pi'ôk kaprĩ nhõr djwỳnhja arkum, “Kwãrĩk wãnh imã o pãnh kêt. Dja ba tu o akno”, ane.
Bir be, nhym gêdja kum abê rax ne? ane. Nhym kam Ximão Jejumã kum,
—Kon, birãm tãwã, kute kum rax ne õr ne kute pãnh tu o biknorwã gêdja kum kĩnh rax ne, ane.
Nhym kum,
—Nà, kôt ne ga aje arẽnhwã, ane. Nija ne axwe rax. Ba arỳm axwe kunĩo aknon kum pãnh jarẽnh kêt ne. Kam ne kum ikĩnh rax ne, ane. Ne kam nija'ỳr akẽx ne Ximãomã kum,
—Ẽ, djã nã gãm nija pumũ? Be, nã bãm anhũrkwãmã wadjà ga aje imã ngô nhõr kêt, ije amipar ku'õnh kadjy aje imã õr kêt. Nhym bep tãmja ne no kangôo ipar kumrãn kam amikĩo ipar ngrà. Ga ne ga amã ikĩnh kêtkam aje inhine kaôr kêt nhym bep tãmja ne ibôx totokbê arek ipar kaôro nhỹ. Ga ne ga aje ikrã ngrành kêt nhym bep tãmja ne me kudjỳ djào ipar kungrà. Tãmja ne kum ijabêkumrẽx ne prĩne ijo djuw mex ne. Kam ne ba amã, “Tãmja ne axwe krãptĩ ba arỳm tu kunĩo ibiknorkumrẽx ne. Ga kum ijabê raxja pumũ. Nhym bep ije me'õ jaxwe ngrireo ibiknor ne amipãnh kum ikĩnh ngrire”, ane.
Ne kam nijamã kum,
—Arỳm ne ba ajaxwe djàri arỳm kunĩo akno, ane.
Nhym kam me Jejumẽ ro'ã õ kwỳ krẽno kumexja abenmã kum,
—Djijàk tô mỳj me'õ ne gêt me axweo biknoro ba? ane.
Nhym bep Jeju ne nijamã kum,
—Ga ne ga mrãmri aje tu amim ikamnhĩxkumrẽx nhym kam Metĩndjwỳnh arỳm apytà, on adjumar mex ne tẽ, ane. Tãm ne ja.

Geere nke a ntị Ruka 7